සොළොස් මහ රජ දවසින් මෙරටට වැඩම කළ ශ්‍රී දන්ත ධාතූන් වහන්සේ, කාලයාගේ ඇවෑමෙන් සිරිලක පුරා දිග්විජය පාමින්, නොයෙකුත් රාජධානිවලත්, පාලකයන්ගේත් භාරකාරත්වය යටතේ වැඩ සිටියහ. මෙම ගමන් මග හුදෙක් භෞතික සංචලනයක් පමණක් නොව, සිංහල රාජ්‍යත්වයේත්, බෞද්ධ දර්ශනයේත්, ජනතාවගේ ඇදහිල්ලේත් පරිණාමය සනිටුහන් කළ අතිශය වැදගත් ඓතිහාසික පරිච්ඡේදයකි.
අනුරාධපුර රාජධානිය දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ප්‍රථම නිවහන වූ අතර, කීර්ති ශ්‍රී මේඝවර්ණ රජතුමා උන්වහන්සේ වෙනුවෙන් අභයගිරි විහාරයේ විශේෂ මන්දිරයක් ඉදිකළ බව ඉතිහාසයේ සඳහන් වේ. මෙකල දන්ත ධාතූන් වහන්සේ රාජ්‍යයේ අතිශය වටිනා සම්පතක් ලෙස සලකනු ලැබූ අතර, උන්වහන්සේගේ ආරක්ෂාව රජුගේ ප්‍රධාන වගකීම් වලින් එකක් විය. වාර්ෂිකව පවත්වන ලද විශේෂ පූජෝත්සවයන්හිදී දන්ත ධාතූන් වහන්සේ ප්‍රදර්ශනය කිරීම සිදු වූ අතර, එය ජනතාවගේ මහත් ගෞරවයට හා භක්තියට හේතු විය.
පසුව, දකුණු ඉන්දියාවෙන් එල්ල වූ ආක්‍රමණ සහ අභ්‍යන්තර අස්ථාවරත්වය හේතුවෙන් අනුරාධපුර රාජධානිය පරිහානියට පත් වූ අතර, රාජ්‍ය බලය පොළොන්නරුව වෙත මාරු විය. මෙම සංක්‍රාන්තියත් සමඟ දන්ත ධාතූන් වහන්සේ ද පොළොන්නරුවට වැඩම කරවන ලද අතර, පළමුවන විජයබාහු රජතුමා ඇතුළු පාලකයන් විසින් උන්වහන්සේ වෙනුවෙන් නව විහාරස්ථාන හා මන්දිර ඉදිකර පූජා පවත්වන ලදී. පොළොන්නරු යුගයේදී ද දන්ත ධාතූන් වහන්සේ රාජ්‍යත්වයේ සංකේතයක් ලෙස වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කළ අතර, රජුගේ නීත්‍යානුකූලභාවය තහවුරු කිරීම සඳහා උන්වහන්සේගේ භාරකාරත්වය අත්‍යවශ්‍ය අංගයක් ලෙස සැලකුණි.
කෙසේ වෙතත්, පොළොන්නරු රාජධානියේ දේශපාලන අස්ථාවරත්වය වැඩිවීමත් සමඟ, දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ආරක්ෂාව තවදුරටත් තහවුරු කිරීම අසීරු විය. විවිධ ආක්‍රමණිකයන්ගේ උවදුරු හේතුවෙන් ධාතූන් වහන්සේ නිරන්තරයෙන් එක් ස්ථානයක සිට තවත් ස්ථානයකට ගෙන යාමට සිදුවිය. මෙම කාල පරිච්ඡේදය තුළ, දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ආරක්ෂාව වෙනුවෙන් බොහෝ පිරිස් තම ජීවිත පවා කැප කළ බවට ඉතිහාසයේ සාක්ෂි ඇත.
පොළොන්නරුවෙන් පසු, දන්ත ධාතූන් වහන්සේ දඹදෙණිය රාජධානියට වැඩම කරවන ලද අතර, දෙවන පරාක්‍රමබාහු රජතුමාගේ පාලන සමයේදී උන්වහන්සේ වෙනුවෙන් අලංකාර විහාර මන්දිරයක් ඉදිකරන ලදී. දඹදෙණිය යුගය සිංහල සාහිත්‍යයේ හා කලා ශිල්පයේ ස්වර්ණමය යුගයක් ලෙස සැලකෙන අතර, මෙම කාලයේදී දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ මහිමය වර්ණනා කරමින් බොහෝ කාව්‍ය හා ගද්‍ය නිර්මාණ බිහි විය.
යාපහුව රාජධානිය ද කෙටි කාලයක් සඳහා දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ නිවහන බවට පත් වූ අතර, එහිදී රජතුමා විසින් උස් කඳු මුදුනක අලංකාර මාලිගාවක් ඉදිකර ධාතූන් වහන්සේ තැන්පත් කරන ලදී. යාපහුවේ ඇති ගල් පඩිපෙළ හා අනෙකුත් නටබුන් අදටත් එදා පැවති රාජකීය ශ්‍රී විභූතිය මනාව පෙන්නුම් කරයි.
කුරුණෑගල රාජධානිය ද දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ඓතිහාසික ගමන් මගෙහි වැදගත් නැවතුම්පොළක් විය. මෙකල රජවරුන් විසින් ධාතූන් වහන්සේ වෙනුවෙන් විහාරස්ථාන ඉදිකිරීමට හා පූජා පැවැත්වීමට විශේෂ අවධානයක් යොමු කරන ලදී. ගම්පොළ රාජධානිය ද එවැනිම වැදගත් ස්ථානයක් වූ අතර, එහිදී ද ධාතූන් වහන්සේ මහත් ගෞරවයෙන් සලකනු ලැබීය.
අවසානයේදී, 15 වන සියවසේ අගභාගයේදී මහනුවර රාජධානිය ස්ථාපිත වීමත් සමඟ, දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ස්ථිර නිවහන බවට ශ්‍රී දළදා මාලිගාව පත් විය. සෙංකඩගල නුවර මධ්‍යයේ ඉදිකරන ලද මෙම අලංකාර මාලිගාව, සියවස් ගණනාවක් පුරා දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ආරක්ෂිත ස්ථානය මෙන්ම බෞද්ධ ජනතාවගේ ප්‍රධාන පූජනීය ස්ථානය බවට ද පත්විය. මහනුවර යුගය තුළ, දන්ත ධාතූන් වහන්සේ හා බැඳුණු සංස්කෘතික උත්සව හා සම්ප්‍රදායන් බොහෝමයක් වර්ධනය වූ අතර, වාර්ෂිකව පැවැත්වෙන දළදා පෙරහැර ඉන් ප්‍රධාන වේ.
මෙලෙස, ශ්‍රී දන්ත ධාතූන් වහන්සේ සිරිලක පුරා සිදු කළ ඓතිහාසික ගමන් මග, අපගේ රටේ දේශපාලන, ආගමික හා සංස්කෘතික ඉතිහාසය සමඟ බැඳී පවතී. සෑම යුගයකම රජවරුන්ගේත්, ජනතාවගේත් නොමඳ භක්තිය හා කැපවීම හේතුවෙන් අද දක්වාත් මෙම උතුම් ධාතූන් වහන්සේ ආරක්ෂා වී පවතී.
