ඈත අතීතයේ, භාරත දේශයේ දන්තපුර නම් වූ රමණීය නගරයේ, සුවිශේෂී සිදුවීමක් සනිටුහන් විය. එය හුදෙක් එක් දන්ත ධාතුවක සම්භවය පමණක් නොව, ලෝකවාසී බෞද්ධ ජනතාවගේ හදවත් තුළ සදාකාලික භක්තියක් හා ගෞරවයක් ජනිත කරවන පුණ්‍ය කතාවක ආරම්භය සනිටුහන් කිරීමකි. ඒ අන් කිසිවක් නොව, අපගේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ වම් දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ පහළ වීමයි.
බුදුරජාණන් වහන්සේ පිරිනිවන් පෑමෙන් පසු, උන්වහන්සේගේ ශාරීරික ධාතූන් වහන්සේලා විවිධ ප්‍රදේශවල ස්ථාපිත කරමින් ස්තූප හා චෛත්‍යයන් නිර්මාණය කෙරිණි. මෙම ධාතූන් වහන්සේලා අතරින් අතිශයින්ම වැදගත් වූ දන්ත ධාතූන් වහන්සේ, කාලයාගේ ඇවෑමෙන් නොයෙකුත් රාජධානි හා පාලකයන් අතර සංක්‍රමණය වෙමින්, ඇදහිල්ලේත්, බලයේත්, සංස්කෘතියේත් සංකේතයක් බවට පත්විය.
ශ්‍රී ලංකාවේ ඉතිහාසය දෙස ආපසු හැරී බැලූ විට, දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ පැමිණීම සුවිශේෂී සන්ධිස්ථානයක් ලෙස සටහන් වේ. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 313-361 අතර කාලයේ ලක්දිව රජ කළ කීර්ති ශ්‍රී මේඝවර්ණ රජතුමාගේ පාලන සමයේදී, ඉන්දියාවේ කාලිංග දේශයේ සිට හේමමාලා කුමරිය සහ දන්ත කුමරු විසින් මෙම අනගි දන්ත ධාතූන් වහන්සේ ශ්‍රී ලංකාවට වැඩම කරවන ලදී. එදා මෙරටට වැඩම කළ දා පටන්, මෙම ධාතූන් වහන්සේ සිංහල රාජාවලියේත්, බෞද්ධ ජනතාවගේත් අතිශය ගෞරවයට හා පූජාවට පාත්‍ර වූ සේක.
මෙම ඓතිහාසික ගමන පිළිබඳව විවිධ ජනප්‍රවාද හා මූලාශ්‍රයන්හි තොරතුරු සඳහන් වේ. ඇතැම් වාර්තාවලට අනුව, දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ආරක්ෂාව තහවුරු කිරීම සඳහා හේමමාලා කුමරිය සිය හිස්වැස්මේ සඟවාගෙන මෙරටට පැමිණි බව කියැවේ. කෙසේ වෙතත්, මෙම පැමිණීම මෙරට බෞද්ධ ඉතිහාසයේ නව පරිච්ඡේදයක ආරම්භය සනිටුහන් කළ බව නම් නිසැකය.
අනුරාධපුර යුගයේ සිට මහනුවර යුගය දක්වා, දන්ත ධාතූන් වහන්සේ විවිධ රජවරුන්ගේ ආරක්ෂාව යටතේ වැඩ සිටියහ. සෑම රජ කෙනෙකුම මෙම ධාතූන් වහන්සේ කෙරෙහි මහත් භක්තියක් දැක්වූ අතර, උන්වහන්සේ වෙනුවෙන් අලංකාර මන්දිර හා විහාරස්ථාන ඉදිකරන ලදී. දේශපාලන ස්ථාවරත්වය හා රාජ්‍යත්වයේ සංකේතයක් ලෙස ද දන්ත ධාතූන් වහන්සේ සැලකුණු අතර, ඇතැම් අවස්ථාවලදී රාජධානියේ අගනුවර පවා ධාතූන් වහන්සේ වැඩ සිටි ස්ථානය අනුව වෙනස් විය.
පොළොන්නරු යුගයේදී ද විවිධ ආක්‍රමණ හා අභ්‍යන්තර අර්බුද හමුවේ දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ආරක්ෂාව තහවුරු කිරීම රජවරුන්ට මහත් අභියෝගයක් විය. එහෙත්, ඔවුන්ගේ නොපසුබට උත්සාහය හා ජනතාවගේ දැඩි භක්තිය හේතුවෙන් ධාතූන් වහන්සේ ආරක්ෂා කර ගැනීමට හැකි විය.
කාලයාගේ ඇවෑමෙන්, දන්ත ධාතූන් වහන්සේ දඹදෙණිය, යාපහුව, කුරුණෑගල, ගම්පොළ වැනි විවිධ රාජධානිවල තැන්පත් කර තැබූ අතර, ඒ ඒ යුගයන්ට අනුරූපව උන්වහන්සේ වෙනුවෙන් අලංකාර නිර්මාණ බිහි විය. අවසානයේදී, මහනුවර රාජධානිය පිහිටුවීමත් සමඟ, දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ස්ථිර නිවහන බවට ශ්‍රී දළදා මාලිගාව පත් විය.
ශ්‍රී දළදා මාලිගාව හුදෙක් ගොඩනැගිල්ලක් පමණක් නොව, සියවස් ගණනාවක් පුරා පැවත එන සිංහල බෞද්ධ සංස්කෘතියේත්, කලා ශිල්පයේත්, ඇදහිල්ලේත් ජීවමාන සාක්ෂියකි. එහි ඇති අලංකාර කැටයම්, වර්ණවත් බිතු සිතුවම් සහ අනගි රන් ආභරණ දන්ත ධාතූන් වහන්සේ කෙරෙහි ඇති ජනතා භක්තිය මනාව පිළිබිඹු කරයි.
මේ අයුරින්, සොළොස් මහ රජ දවසින් ඇරඹුණු ශ්‍රී දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ අසිරිමත් සම්භවයත්, ලක්දිව පුරා සිදු වූ ඓතිහාසික ගමන් මගත් අපගේ සංස්කෘතියටත්, ආගමික විශ්වාසයටත් ගැඹුරු බලපෑමක් එල්ල කර ඇත. වසර දහස් ගණනක් පුරා නොනැසී පවතින මෙම උතුම් ධාතූන් වහන්සේ, අනාගත පරම්පරාවට ද ආභාසය සපයමින් බැබළෙනු ඇත.