ශ්‍රී දන්ත ධාතූන් වහන්සේ හුදෙක් බෞද්ධයන්ගේ පූජනීය වස්තුවක් පමණක් නොව, ශ්‍රී ලංකාවේ ජන ජීවිතය හා සංස්කෘතිය සමඟ ගැඹුරින් බැඳී පවතින සජීවී සංකේතයකි. සියවස් ගණනාවක් පුරා පෝෂණය වූ ජන විශ්වාස, චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර සහ කලා නිර්මාණ රැසක් දන්ත ධාතූන් වහන්සේ වටා ගොඩනැඟී ඇත. මෙම විශ්වාස හා නිර්මාණ තුළින්, දන්ත ධාතූන් වහන්සේ කෙරෙහි පවතින මහත් භක්තියත්, උන්වහන්සේගේ ආශිර්වාදය හා ආරක්ෂාව පිළිබඳ දැඩි විශ්වාසයත් මනාව පිළිබිඹු වේ.
ශ්‍රී ලාංකික බෞද්ධයන් අතර දන්ත ධාතූන් වහන්සේ සම්බන්ධයෙන් බොහෝ ජන විශ්වාස පවතී. ඉන් ප්‍රධාන වන්නේ දන්ත ධාතූන් වහන්සේ වැඩ සිටින රටට සෞභාග්‍යය, සාමය හා සමෘද්ධිය උදා වන බවයි. එබැවින්, අතීතයේ සිටම රජවරුන් දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ ආරක්ෂාව තහවුරු කිරීමටත්, උන්වහන්සේට නිසි ගෞරවය දැක්වීමටත් මහත් වෙහෙසක් ගත්හ. නියඟය වැනි ස්වභාවික විපත්තිවලදී දන්ත ධාතූන් වහන්සේ ප්‍රදර්ශනය කිරීමෙන් වර්ෂාව ලබා ගත හැකි බවට ද ඇතැම් ජනතාව විශ්වාස කළහ.
මීට අමතරව, දන්ත ධාතූන් වහන්සේට කරන පූජාවන් හා පැවැත්වෙන ආගමික කටයුතු මගින් පුද්ගලික දුක් කරදර හා රෝගාබාධවලින් සුවය ලැබිය හැකි බවට ද බොහෝ දෙනා තුළ විශ්වාසයක් පවතී. එබැවින්, දිනපතා දහස් සංඛ්‍යාත බැතිමතුන් ශ්‍රී දළදා මාලිගාවට පැමිණ දන්ත ධාතූන් වහන්සේට පුෂ්පෝපහාර දැක්වීම හා ආශිර්වාද ලබා ගැනීම සාමාන්‍ය දෙයකි.
දන්ත ධාතූන් වහන්සේ හා බැඳුණු චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර ද ශ්‍රී ලාංකික සංස්කෘතියේ වැදගත් අංගයකි. වාර්ෂිකව පැවැත්වෙන ඇසළ පෙරහැර ඉන් ප්‍රධාන වේ. මෙම පෙරහැර හුදෙක් ආගමික උත්සවයක් පමණක් නොව, සියවස් ගණනාවක් පුරා පැවත එන සංස්කෘතික උරුමයක් ද වේ. පෙරහැරේදී සිදු කෙරෙන නර්තනයන්, බෙර වාදන සහ විවිධ සංදර්ශන දන්ත ධාතූන් වහන්සේ කෙරෙහි ඇති භක්තිය ප්‍රකාශ කිරීමේ මාධ්‍යයක් ලෙස සැලකිය හැකිය.
කලා නිර්මාණ ද දන්ත ධාතූන් වහන්සේ කෙරෙහි ඇති ගෞරවය හා ඇදහිල්ල ප්‍රකාශ කිරීම සඳහා වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කර ඇත. ශ්‍රී දළදා මාලිගාවේ ඇති අලංකාර කැටයම්, බිතු සිතුවම් සහ රන් ආභරණ මීට කදිම නිදසුන් වේ. මෙම කලා නිර්මාණ තුළින් අතීතයේ සිටි කලාකරුවන්ගේ දක්ෂතාවය මෙන්ම ඔවුන්ගේ ආගමික භක්තිය ද මනාව පිළිබිඹු වේ. දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ කථා පුවත් සහ උන්වහන්සේගේ මහිමය වර්ණනා කරමින් නිර්මාණය වූ සාහිත්‍ය කෘති ද බොහෝය.
ජන කවි හා ජන ගීත තුළ ද දන්ත ධාතූන් වහන්සේ පිළිබඳ සඳහන් බොහෝ විට දක්නට ලැබේ. මෙම ගීත හා කවි තුළින් සාමාන්‍ය ජනතාවගේ හදවත් තුළ දන්ත ධාතූන් වහන්සේ කෙරෙහි පවතින ගෞරවය හා ආදරය ප්‍රකාශ වේ. එදිනෙදා ජීවිතයේදී මුහුණ දෙන දුක් කරදරවලදී ද දන්ත ධාතූන් වහන්සේ සිහිපත් කරමින් ආශිර්වාද පතන අවස්ථා බොහෝය.
මීට අමතරව, දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ නාමයෙන් විවිධ පුණ්‍ය කටයුතු සිදු කිරීම ද ශ්‍රී ලාංකික බෞද්ධයන් අතර සුලභව දක්නට ලැබෙන දෙයකි. දුප්පතුන්ට දන් දීම, විහාරස්ථානවලට ආධාර කිරීම සහ විවිධ සමාජ සත්කාරක වැඩසටහන් සංවිධානය කිරීම වැනි ක්‍රියාවන් තුළින් දන්ත ධාතූන් වහන්සේ කෙරෙහි ඇති ගෞරවය ප්‍රායෝගිකව පෙන්නුම් කරයි.
සංචාරක කර්මාන්තය තුළ ද ශ්‍රී දළදා මාලිගාව හා දන්ත ධාතූන් වහන්සේ වැදගත් ස්ථානයක් හිමි කර ගනී. ලොව පුරා සිටින බෞද්ධයින් මෙන්ම අනෙකුත් ආගම්වල අනුගාමිකයින් ද මෙම පූජනීය ස්ථානය නැරඹීමට පැමිණෙති. එය ශ්‍රී ලංකාවේ සංස්කෘතික හා ආගමික වැදගත්කම ලොවට පෙන්වා දෙන ප්‍රධාන සංකේතයකි.
මෙලෙස, ශ්‍රී දන්ත ධාතූන් වහන්සේ හුදෙක් පූජනීය වස්තුවක් ඉක්මවා ගොස්, ශ්‍රී ලාංකික ජනතාවගේ ඇදහිල්ලේත්, සංස්කෘතියේත් පණිවුඩකරුවෙකු බවට පත්ව ඇත. උන්වහන්සේ හා බැඳුණු ජන විශ්වාස, චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර හා කලා නිර්මාණ අපගේ අනන්‍යතාවයත්, උරුමයත් මනාව නිරූපණය කරයි.
