ලෝකයේ මිනිස් ජනාවාසයක් නොමැති විශාලතම දූපත ලෙස සැලකෙන්නේ කැනඩාවේ න්‍යූනාවට් ප්‍රදේශයේ පිහිටා ඇති ඩෙවොන් දූපතයි. වර්ග කිලෝමීටර් 55,247 ක (වර්ග සැතපුම් 21,331) භූමි ප්‍රමාණයකින් යුත් මෙම දූපත, ලෝකයේ හයවන විශාලතම දූපත ලෙස ද ප්‍රකටය. ඇන්ටාක්ටිකාව, ග්‍රීන්ලන්තය සහ බැෆින් දූපත වැනි දැවැන්ත භූමි ප්‍රදේශවලට පසුව ඩෙවොන් දූපතේ විශාලත්වය සුවිශේෂී වේ. එසේ වුවද, එහි සුවිසල් ප්‍රමාණය තිබියදීත්, මෙම දූපත කිසිදු ස්ථිර මිනිස් ජනාවාසයකින් තොර වීම කැපී පෙනේ.

භූගෝලීය පිහිටීම සහ භූ ලක්ෂණ:

ඩෙවොන් දූපත උතුරු අක්ෂාංශ 75° සහ 77° අතරත්, බටහිර දේශාංශ 82° සහ 96° අතරත් පිහිටා ඇත. එය උතුරින් එල්ස්මියර් දූපතට දකුණින් ද, බෆින් බොක්කෙන් සහ ලැන්කැස්ටර් සවුන්ඩ් ජල සන්ධියෙන් වෙන් වී ද පිහිටා ඇත. දූපතේ භූ ලක්ෂණය විවිධාකාර වන අතර, කඳුකර ප්‍රදේශ, සානු, පහත් බිම් සහ විල් වලින් සමන්විත වේ. දූපතේ උසම ස්ථානය වන්නේ මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර් 1,920 (අඩි 6,300) ක් පමණ උසින් පිහිටි ඩෙවොන් අයිස් තොප්පියයි. මෙම අයිස් තොප්පිය දූපතේ සැලකිය යුතු කොටසක් ආවරණය කරන අතර, බොහෝ ග්ලැසියර සහ අයිස් ධාරාවන්ට මූලාශ්‍රය සපයයි. වෙරළ තීරය බොහෝ දුරට පාෂාණමය වන අතර, ෆ්ජෝර්ඩ් සහ බොක්ක වැනි භූ විද්‍යාත්මක ලක්ෂණ දැකිය හැකිය.

දේශගුණය:

ඩෙවොන් දූපතේ දේශගුණය අතිශයින්ම ආක්ටික් වගේ වන අතර, දිගු, අධික ශීත කාලයක් සහ කෙටි, සිසිල් ගිම්හාන කාලයක් පවතී. වාර්ෂික සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක -16 (°C) පමණ වන අතර, ගිම්හාන මාසවලදී පවා උෂ්ණත්වය කලාතුරකින් සෙල්සියස් අංශක 10 (°C) ඉක්මවයි. වර්ෂාපතනය ඉතා අඩු වන අතර, එය බොහෝ විට හිම ස්වරූපයෙන් පවතී. මෙම දැඩි දේශගුණය ශාක හා සත්ත්ව විශේෂවල වර්ධනයට සැලකිය යුතු බාධාවක් වී ඇත. දිගු ශීත කාලය තුළ හිරු එළිය ලැබෙන්නේ ඉතා සීමිත කාලයකට වන අතර, ගිම්හානයේදී දවසේ පැය 24 පුරාම හිරු එළිය පැවතියද, උෂ්ණත්වය වර්ධනයට ප්‍රමාණවත් නොවේ.

ශාක හා සත්ත්ව ජීවය:

ඩෙවොන් දූපතේ ශාක හා සත්ත්ව ජීවය අල්ප වන අතර විවිධත්වය ද අඩුය. ශාක ප්‍රධාන වශයෙන් සමන්විත වන්නේ ටුන්ඩ්‍රා වෘක්ෂලතාවලිනි. මේ අතර පාසි, ලයිකන, විවිධ වර්ගයේ තෘණ සහ කුඩා පඳුරු දැකිය හැකිය. මෙම ශාක දැඩි දේශගුණයට සහ කෙටි වර්ධන කාලයට අනුවර්තනය වී ඇත. පස සාරවත් නොවීම සහ අඩු උෂ්ණත්වය විශාල ගස් හෝ පඳුරු වර්ධනය වීම වළක්වයි.

සත්ත්ව විශේෂ ද සීමිත වන අතර, ආක්ටික් ෆොක්ස් (Arctic Fox), ආක්ටික් හාවා (Arctic Hare), ලෙමිං (Lemming) වැනි කුඩා ක්ෂීරපායීන් ස්වල්පයක් මෙහි වාසය කරයි. විවිධ වර්ගයේ මුහුදු පක්ෂීන් ද දූපතේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල දැකිය හැකිය. වරින් වර වෝල්රස් (Walrus) සහ සීල් (Seal) වැනි මුහුදු ක්ෂීරපායීන්ද වෙරළට පැමිණේ. දූපතේ අභ්‍යන්තරයේ විශාල ගොඩබිම් ක්ෂීරපායීන් දක්නට නොලැබේ. සතුන්ගේ පැවැත්ම ද ශාක ආහාර ප්‍රභවයන්ගේ හිඟකම සහ දැඩි දේශගුණය හේතුවෙන් සීමා වී ඇත.

මිනිස් ඉතිහාසය සහ ජනාවාස නොමැති වීමට හේතු:

ඩෙවොන් දූපතේ මානව ඉතිහාසය එතරම් දීර්ඝ නොවේ. වසර දහස් ගණනක් තිස්සේ ආක්ටික් ප්‍රදේශයේ විවිධ සංස්කෘතීන්ට අයත් ඉනුයිට් ජනයා දඩයම් කිරීම සහ මසුන් ඇල්ලීම සඳහා මෙම දූපතට පැමිණ ඇතත්, ස්ථිර ජනාවාස කිසි විටෙකත් ස්ථාපිත වී නොමැත. පුරාවිද්‍යාත්මක සොයාගැනීම්වලින් පෙන්නුම් කරන්නේ වරින් වර තාවකාලික කඳවුරු සහ දඩයම් ස්ථාන පැවති බවයි.

ඩෙවොන් දූපත කිසිදු ස්ථිර ජනාවාසයකින් තොරව පැවතීමට ප්‍රධාන හේතු කිහිපයක් බලපා ඇත:

දැඩි දේශගුණය: ඉතා අඩු උෂ්ණත්වය, කෙටි වැඩෙන කාලය සහ අඩු වර්ෂාපතනය කෘෂිකර්මාන්තය සහ ස්ථිර ජනාවාස සඳහා අහිතකර තත්වයන් නිර්මාණය කරයි. ආහාර නිෂ්පාදනය සඳහා ඇති හැකියාව සීමිත වීම ජනාවාසයක් පවත්වාගෙන යාමට බාධාවක් වේ.

සීමිත ස්වභාවික සම්පත්: දූපතේ ස්වභාවික සම්පත් සීමිත වන අතර, විශාල ජනගහනයකට සහය දැක්වීමට ප්‍රමාණවත් නොවේ. ඛනිජ ලවණ හෝ වෙනත් ආර්ථිකමය වශයෙන් වැදගත් සම්පත් බහුලව නොමැති වීම ද ජනාවාස ඇතිවීමට බාධාවක් වී ඇත.

දුරස්ථභාවය: ඩෙවොන් දූපත ජනාකීර්ණ ප්‍රදේශවලින් බොහෝ දුරස්ථව පිහිටා ඇති අතර, ප්‍රවාහනය සහ සැපයුම් ලබා ගැනීම අතිශයින් දුෂ්කර හා වියදම් අධික වේ. දූපතට ළඟා වීමට විශේෂිත යාත්‍රා සහ ගුවන් යානා අවශ්‍ය වන අතර, කාලගුණික තත්ත්වයන් ද ගමනාගමනයට බාධා ඇති කළ හැකිය.

විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා වැදගත් ස්ථානයක්:

ඩෙවොන් දූපත එහි අද්විතීය පරිසරය නිසා විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා වැදගත් ස්ථානයක් බවට පත්ව ඇත. විශේෂයෙන්ම, එහි දැඩි දේශගුණය සහ භූ විද්‍යාත්මක ලක්ෂණ පෘථිවියේ අන්ත පරිසරයන්ට මෙන්ම අඟහරු වැනි වෙනත් ග්‍රහලෝකවල පවතින තත්වයන්ට සමානකම් දක්වයි. මේ හේතුව නිසා, නාසා (NASA) වැනි අභ්‍යවකාශ ඒජන්සි විසින් අඟහරු ග්‍රහයාගේ මෙහෙයුම් සඳහා සූදානම් වීමේ අභ්‍යාස සහ පර්යේෂණ සඳහා ඩෙවොන් දූපත භාවිතා කර ඇත.

2007 සිට 2014 දක්වා, නාසා ආක්ටික් මෙහෙයුම් සහ පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානය (NASA Haughton-Mars Project) විසින් දූපතේ හොග්ටන් ආවාටය (Haughton Crater) ආශ්‍රිතව පුළුල් පර්යේෂණ සිදු කරන ලදී. හොග්ටන් යනු මීටර් 23 ක් පමණ පළලැති සහ වසර මිලියන 39 කට පමණ පෙර උල්කාපාතයක් ගැටීමෙන් නිර්මාණය වූ ආවාටයකි. මෙම ප්‍රදේශය අඟහරු ග්‍රහයාගේ භූ විද්‍යාත්මක ලක්ෂණවලට, විශේෂයෙන්ම එහි ධ්‍රැවීය ප්‍රදේශවලට සමානකම් දක්වන බැවින්, අඟහරු මත ජීවය පැවතීමේ හැකියාව සහ අනාගත මානව මෙහෙයුම් සඳහා අවශ්‍ය තාක්ෂණයන් පරීක්ෂා කිරීම සඳහා එය අතිශයින් වැදගත් වේ. මෙහිදී, අඟහරු මත ජීවයට සුදුසු විය හැකි ක්ෂුද්‍ර ජීවීන්ගේ පැවැත්ම, පාෂාණවල සංයුතිය සහ ජලයේ පැවැත්ම වැනි කරුණු අධ්‍යයනය කෙරේ.

මීට අමතරව, දූපතේ ආක්ටික් පරිසර පද්ධතිය, දේශගුණ විපර්යාසවල බලපෑම් සහ අන්ත පරිසරවල ජීවීන්ගේ අනුවර්තනයන් පිළිබඳව අධ්‍යයනය කිරීම සඳහා විවිධ විශ්ව විද්‍යාල සහ පර්යේෂණ ආයතන විසින් ඩෙවොන් දූපත භාවිතා කරනු ලැබේ. ගෝලීය උෂ්ණත්වය ඉහළ යාමත් සමඟ ආක්ටික් ප්‍රදේශවල සිදුවන වෙනස්කම් අවබෝධ කර ගැනීම සඳහා මෙම පර්යේෂණ අතිශයින් වැදගත් වේ.

සංරක්ෂණ තත්ත්වය සහ අනාගත අපේක්ෂාවන්:

ඩෙවොන් දූපත ජනාවාස නොවූවද, එහි පරිසරය සංවේදී වන අතර පර්යේෂණ කටයුතු සහ සංචාරක ක්‍රියාකාරකම් හේතුවෙන් යම් බලපෑම් ඇතිවීමේ අවදානමක් පවතී. දැනට, දූපතට විශේෂිත සංරක්ෂණ තත්වයක් ලබා දී නොමැති නමුත්, එහි පරිසරය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා විවිධ පියවර ගෙන ඇත. පර්යේෂකයන් සහ සංචාරකයින් දැඩි මාර්ගෝපදේශ අනුගමනය කිරීමට සහ අවම බලපෑමක් ඇති කිරීමට දිරිමත් කරනු ලැබේ. කැනඩාවේ රජය සහ විවිධ පාරිසරික සංවිධාන දූපතේ පරිසරය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා උනන්දු වී සිටිති.

අනාගතයේදී ද ඩෙවොන් දූපත බොහෝ දුරට ජනාවාස නොවූ දූපතක් ලෙස දිගටම පවතිනු ඇත. එහි දැඩි දේශගුණය සහ සීමිත සම්පත් විශාල ජනාවාසයක් ස්ථාපිත කිරීමට බාධාවක් වනු ඇත. කෙසේ වෙතත්, විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා එහි වැදගත්කම අනාගතයේදී ද ඉහළ මට්ටමක පවතිනු ඇත. විශේෂයෙන්ම අඟහරු ග්‍රහයා පිළිබඳ පර්යේෂණ සහ පෘථිවියේ අන්ත පරිසරයන් පිළිබඳ අධ්‍යයනයන් සඳහා ඩෙවොන් දූපත අද්විතීය සහ වටිනා ස්ථානයක් ලෙස දිගටම පවතිනු ඇත. දූපතේ ස්වභාවික සුන්දරත්වය සහ සන්සුන් බව ද සංචාරකයන්ගේ අවධානය දිනා ගැනීමට ඉඩ ඇතත්, එය පාරිසරික වශයෙන් තිරසාර ආකාරයකින් කළමනාකරණය කිරීම වැදගත් වේ.

සාරාංශයක් ලෙස, ඩෙවොන් දූපත යනු ලෝකයේ විශාලතම ජනාවාස නොවූ දූපත වන අතර, එහි අද්විතීය භූගෝලීය පිහිටීම, දැඩි දේශගුණය සහ සීමිත ශාක හා සත්ත්ව ජීවය කැපී පෙනේ. මිනිස් ජනාවාසයක් නොමැති වුවද, විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා එහි ඇති වැදගත්කම අතිමහත්ය. අනාගතයේදී ද මෙම දූපත පර්යේෂණ කටයුතු සඳහා මෙන්ම එහි ස්වභාවික පරිසරය ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා ද වැදගත් වනු ඇත. එහි පාළු සුන්දරත්වය සහ විද්‍යාත්මක වටිනාකම නිසා ඩෙවොන් දූපත ලෝකයේ සුවිශේෂී ස්ථානයක් ලෙස දිගටම පවතිනු ඇත.